Wizyta na kresach

SPACER PO BRZEŻANACH

Miasto leży nad Złotą Lipą (dopływ Dniestru) w pięknej krajobrazowo okolicy nazywanej Podolską Szwajcarią. W okresie międzywojennym liczyło przeszło 10 tys. mieszkańców. Istniały tu zakłady kąpielowe, pracowały cegielnie i młyny, rozwinięte było rzemiosło. Nazwa miasta po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach w 1445 r. W 1530 r. Mikołaj Sieniawski, dworzanin króla Zygmunta I dostał pozwolenie na założenie tu miasta na prawie magdeburskim. Wybrawszy to miejsce na rodową siedzibę, wybudował następnie zamek (1554) na trudno dostępnym terenie między dwoma ramionami Złotej Lipy. Podmokły grunt wymagał utwierdzenia przez wbicie wielkiej ilości pali dębowych. Zamek został wybudowany w kształcie nieregularnego pięcioboku z trzema ciężkimi basztami, z dużą kaplicą, z dwoma bramami, obszernym dziedzińcem zamkniętym skrzydłami dwu i trzypiętrowych budynków mieszkalnych ozdobionych krużgankami.

Na początku XVII w. zamek został mocno ufortyfikowany przez sprowadzonego do Brzeżan inżyniera dell’ Acqua, któremu powierzone zostało także szkolenie puszkarzy. Świetnie ufortyfikowany zamek brzeżański z powodzeniem opierał się oblężeniom kozackim i tureckim w latach 1648, 1658, 1667. Po raz ostatni funkcję obronną pełnił w 1709 r. podczas wojny domowej między zwolennikami Augusta Mocnego i Stanisława Leszczyńskiego. Od tej pory zamek był już tylko rezydencją mieszkalną Sieniawskich uzupełnioną pałacykiem myśliwskim w pobliskiej wsi Raj.

Zamek brzeżański gościł wiele znakomitych osobistości, a wśród nich króla Augusta Mocnego (1698), księcia Franciszka Rakociego – wojewodę siedmiogrodzkiego i słynnego wodza powstańców węgierskich (1702) oraz cara Piotra Wielkiego (1707).

W obrębie zamku wybudowany został kościół pw. Trójcy Św.(1554), który początkowo służył także okolicznej ludności, ale w pierwszych latach XVII w. na terenie miejskim postawiono kościół farny p/w Narodzenia NMP, przy którym w 1621 r. erygowano parafię rzymskokatolicką. Od tego czasu kościół zamkowy służył Sieniawskim, jako mauzoleum rodowe. W latach 1619 – 1624 dobudowano południową kaplicę boczną o kopule bogato ozdobionej stiukami przez Jana Pfistera w latach 1627 – 1629. Nieco później dobudowana została kaplica północna, w której znajdował się zespół nagrobków Sieniawskich. Były wśród nich dzieła Henryka Horsta (nagrobek budowniczego zamku Mikołaja i jego syna Hieronima) i Jana Pfistera (pomnik nagrobny Adama Hieronima i jego trzech synów). W krypcie znajdowały się cynowe sarkofagi Sieniawskich wywiezione do Krakowa w czasie pierwszej wojny światowej. Obecnie przechowywane są na zamku w Pieskowej Skale.

Po śmierci ostatniego z rodu Adama Sieniawskiego w 1726 r.cała olbrzymia fortuna przeszła na Czartoryskich, po nich w 1778 r. na Lubomirskich, a w 1816 r. na Potockich. Po pierwszym rozbiorze Polski zaczął się stopniowy upadek rezydencji zamkowej, której wyposażenie kolejni właściciele wywozili do innych majątków. W połowie XIX w. niezamieszkały i opustoszały zamek zamieniony został na koszary, magazyny oraz browar, w kościele zamkowym urządzono zaś skład wódek.

Presja opinii publicznej sprawiła, że w 1878 r. Stanisław Potocki powstrzymał dalszą dewastację budowli zamkowych i zlecił odbudowę kościoła Leonardowi Marconiemu. W rękach Potockich Brzeżany pozostały do lat 30. XX w. W 1934 r. Jakub Potocki ofiarował zamek wojsku polskiemu, a z dóbr ziemskich utworzył fundację do walki z gruźlicą i rakiem. Za Potockich w Brzeżanach został wybudowany szpital (1897) i gimnazjum (1914). Zmarł Jakub Potocki w 1934 r. W parku rajcowskim obok pałacu myśliwskiego jest grobowiec, w którym został pochowany.

Po drugiej wojnie światowej zamek, przejęty przez wojsko sowieckie i mieszczący zakłady naprawcze broni, uległ zupełnej dewastacji. Główne skrzydło mieszkalne zawaliło się. Nagrobki zostały doszczętnie rozbite, stiuki Pfistera uległy zaś daleko idącemu zniszczeniu, a dach nad kopułą nie jest zabezpieczony. Ocalałe resztki rzeźby nagrobnej Anny Sieniawskiej znajdują się w Olesku.

Kościół farny z początku XVII w. Jest przykładem nawrotu do architektury gotyckiej, który miał miejsce w pierwszej połowie stulecia. Obok kościoła wybudowana dzwonnica w 1830 r. Po drugiej wojnie światowej kościół został podzielony w połowie wysokości stropem i służył, jako sala gimnastyczna.

Oprócz kościoła farnego Mikołaj Hieronim Sieniawski w 1682 r. ufundował w mieście kościół pw. Św. Mikołaja i klasztor Bernardynów, a ich budowę doprowadził do końca jego syn Adam Mikołaj. Kościół i klasztor Bernardynów przetrwał do dziś. Za czasów radzieckich był tam zakład poprawczy dla niepełnoletnich, później było więzienie dla niepełnoletnich. Obecnie został oddany wiernym wyznania greckokatolickiego.

Kościół ormiański pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z XVIII w., murowany, został wzniesiony w miejscu pierwotnego drewnianego kościółka, przy którym w 1710 r. erygowano parafię ormiańską. Wnętrze kościoła miało bogatą dekorację stiukową oraz XX- wieczną już dekorację malarską, która była dziełem młodego malarza Edwarda Rydza, późniejszego marszałka Polski. Ormiańska parafia w Brzeżanach była pierwszą placówką duszpasterską późniejszego arcybiskupa Józefa Teodorowicza. Bardzo zdewastowany za czasów komuny kościół do niedawna był w stanie daleko posuniętej ruiny. Obecnie przeprowadzają się tam prace remontowe, a w święta wierni obrządku ormiańskiego przyjeżdżają do Brzeżan i odprawiają tam nabożeństwa.

W centrum miasta położony jest obszerny rynek na lekko wznoszącym się terenie z ratuszem pośrodku zbudowanym w czworobok z dziedzińcem wewnątrz, z którego wychodzą na rynek cztery sklepione bramy. Ratusz ufundowany przez Izabellę Lubomirską został wybudowany w 1803 r., a w 1811 r. dobudowano wieżę zegarową. W 1805 r. ze Zbaraża do Brzeżan zostało przeniesione gimnazjum, które w latach 1805 – 1924 mieściło się na piętrze ratusza. Gimnazjum brzeżańskie było z polskim językiem wykładowym. Na parterze znajdowały się sklepy, w których trudnili się przeważnie Żydzi. Przed ratuszem na małym skwerku wznosił się obelisk z popiersiem króla Jana III Sobieskiego dłuta Marconiego z napisem w języku polskim i rosyjskim. Obecnie w ratuszu są muzea i biblioteka miejska.

W początkowym okresie istnienia miasta dużą rolę w jego życiu odgrywali Ormianie, którzy wykorzystując położenie Brzeżan na szlaku handlowym założyli tu skład towarów. Sprowadzane przez nich ze wschodu towary szły stąd przez Świrz do Lwowa, a zachodnie przez Jazłowiec na wschód. W miarę rozwoju miasta Ormian stopniowo wyparła konkurencja żydowska. Uczciwość prowadzonego przez Żydów handlu budziła jednak zastrzeżenia, skoro w 1619 r. ówczesna pani Brzeżan Katarzyna z Kostków Sieniawska wydała zakaz uprawiania lichwy w mieście, wprowadzając go do akt miejskich.

W życiu gospodarskim miasta oprócz handlu, którego przedmiotem były głównie zboże, skóry, mąka i wódka, dużą rolę odgrywało rzemiosło, nad którego rozwojem również czuwali właściciele miasta chroniąc je przywilejami potwierdzonymi w 1616 r. Szczególnie rozwinęło się w Brzeżanach szewstwo, stolarstwo, kuśnierstwo i kowalstwo, których wyroby zaliczano w XIX w. do lepszych w kraju. W drugiej połowie XIX w. czynna tu była założona przez Stanisława Potockiego fabryka zapałek, młyn amerykański oraz browar.

Ludzie związani z Brzeżanami:

Ferdynand Andrusiewicz – (ur. 9 stycznia 1885 w Brzeżanach, zm. 29 lipca 1936) – polski architekt, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego.

Jakub Bałłaban – polski architekt, ur. w Brzeżanach,

Aleksander Brückner – polski prof., filolog i slawista, historyk literatury i kultury polskiej, ur. w Brzeżanach,

Zbigniew Brzeziński – politolog, w l. 1977–1981 doradca prezydenta Cartera, kawaler Orderu Orła Białego

Antoni Brzeżańczyk – polski piłkarz i trener, ur. w Brzeżanach,

Antoni Cwojdziński – polski komediopisarz, aktor teatralny, reżyser teatralny i scenarzysta filmowy, ur. w Brzeżanach,

Emil Dunikowski – polski geolog, podróżnik, prof. UL, ur. w Brzeżanach,

Bolesław Dunin-Wąsowicz – polski dowódca woj., ppor. kawalerii Legionów Polskich i por. piechoty WP, ur. w Brzeżanach,

Zbigniew Dunin-Wąsowicz – polski dowódca woj., rtm. LP, ur. w Brzeżanach,

Roman Florer – polski dowódca wojskowy, pułkownik pilot Wojska Polskiego, ur. w Brzeżanach,

Julian Maria Fontana – polski śpiewak, prawnik, ur. w Brzeżanach[16],

Tomasz Garlicki (zm. 9 marca 1920 we Lwowie[17]) – polski nauczyciel, profesor miejscowego gimnazjum[18], potem długoletni dyrektor Gimnazjum w Złoczowie[17]

Marian Golias – polski filolog klasyczny, doktor nauk humanistycznych, ur. w Brzeżanach,

Jan Edward Hofmokl – polski chirurg, ordynator, urodzony w 1840 w Brzeżanach,

Zdzisław Hordyński-Juchnowicz – polski lekarz, tytularny gen. dywizji WP, ur. w Brzeżanach,

Wasyl Iwanczuk – ukraiński szachista, jeden z czołowych zawodników świata od lat 90. XX w. do chwili obecnej, mieszkał i uczył się w Brzeżanach,

Józef Kamiński – polski dowódca wojskowy, gen. broni LWP, ur. w Brzeżanach,

Edward Kofler – polski matematyk, prof., ur. w Brzeżanach,

Władysław Kohman-Floriański – polski inż. budowy maszyn, wykładowca PL i po 1945 prof. nadzw. PG, ur. w Brzeżanach,

Tadeusz Franciszek Kulikowski – polski żołnierz armii gen. Andersa, ur. w Brzeżanach,

Oskar Rudolf Kühnel – polski oficer pochodzenia węgierskiego, kapitan WP, ur. w Brzeżanach,

Rafał Lemkin – polski prawnik i karnista, twórca pojęcia ludobójstwo, w l. 30. XX w. pprok. SO w Brzeżanach,

Bohdan Łepkyj – ukraiński prozaik, poeta i literaturoznawca, ukończył gimnazjum z wykładowym językiem polskim w Brzeżanach

Maurycy Maciszewski – polski pedagog, historyk, doktor filozofii, prof. gimnazjum brzeżańskiego

Teofil Maresch – polski wojskowy, gen. brygady WP, sędzia NSW, ur. w Brzeżanach,

Szymon Mayblum – polski dowódca wojskowy, major żandarmerii WP, ur. w Brzeżanach,

Feliks Jan Mazurkiewicz – mjr piechoty WP, uczestnik 2. wojen światowych, kawaler orderu Virtuti Militari, ur. w Brzeżanach

Stanisław Narajewski – polski prezbiter katolicki, etyk, profesor i rektor UL, uczęszczał do gimnazjum w Brzeżanach,

Alfred Obaliński – polski prof., lekarz chirurg, ur. w Brzeżanach,

Wiktor Past – polski dowódca wojskowy, tytularny gen. dywizji WP, ur. w Brzeżanach,

Teofil Pawłykiw – ukraiński duchowny greckokatolicki, poseł na Sejm Krajowy Galicji IV kurii obwodu Brzeżany, z okręgu wyborczego Brzeżańsko-Przemyślańskiego

Władysław Sake – polski meteorolog, przyrodnik i pedagog

Damian Sawczak – ukraiński prawnik, pracował w Sądzie Obwodowym w Brzeżanach

Stanisław Scheel – adwokat, burmistrz Brzeżan, poseł do Sejmu Krajowego Galicji

Tadeusz Scheel, polski żołnierz i polityk, wicemarszałek Sejmu

Milic Semków – polska slawistka, prof. dr hab. nauk filologicznych, ur. w Brzeżanach,

Łukasz Solecki – polski duchowny kat., bp przemyski, prof. i rektor UL, ukończył gimnazjum w Brzeżanach,

Edward Suchara – polski chemik, profesor PL, jej prorektor 1933–1935 i rektor 1938–1939, ur. w Brzeżanach,

Edward Śmigły-Rydz – polski wojskowy i polityk, Marszałek Polski, Naczelny Wódz w wojnie 1939 r., ur. w Brzeżanach

Jarosław Adam Szafran – polski wojskowy, pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej

Markijan Szaszkewycz- ukraiński poeta i pisarz, duchowny greckokatolicki, ukończył gimnazjum w Brzeżanach

Ernest Till – polski prawnik, prof. UL, członek PAU, ur. w Brzeżanach,

Franciszek Tokarz – polski duchowny kat., filozof, prof. KUL, administrator parafii ormiańskiej w Brzeżanach 1934–1938,